Η "μαύρη τρύπα" της Θεσσαλίας

του Κώστα Πικρού

Στο δημοτικό σχολείο, όλοι διδαχθήκαμε για τον Θεσσαλικό Κάμπο. Είναι ο μεγαλύτερος κάμπος της Ελλάδος, μας μάθανε. Αυτό που δεν μας είπαν ποτέ είναι ότι δεν πρόκειται για μια ενιαία λεκάνη, αλλά για δύο ξεχωριστές λεκάνες που χωρίζονται με μια λοφοσειρά από βορά προς νότο.

Το ανατολικό τμήμα του Θεσσαλικού Κάμπου είναι πιο γνωστό. Εκεί βρίσκεται η Λάρισα με το αεροδρόμιό της. Εκεί βρισκόταν και η λίμνη Κάρλα που κάποτε την αποξηράναμε και τώρα την ξαναδημιουργούμε. Από εκεί περνάει η εθνική οδός από την Λαμία προς Τέμπη. Από εκεί χύνεται στην θάλασσα και ο Πηνειός ποταμός που αποστραγγίζει όλη την Θεσσαλία.

Η δυτική λεκάνη είναι μεγαλύτερη, αλλά λιγότερο γνωστή. Ο ποταμός Πηνειός περνάει μπροστά από τα Μετέωρα και συλλέγει τα νερά όλης της δυτικής λεκάνης. Οδεύει προς την ανατολική λεκάνη μέσα από ένα φαράγγι που είναι εφάμιλλο με τα Τέμπη. Ένας στενός αγροτικός χωματόδρομος σκεπασμένος από θεόρατα πλατάνια ξεκινάει από το χωριό Αμυγδαλιά και διευθύνεται για 5 χλμ. προς τη δυτική λεκάνη (την άνω λεκάνη του Πηνειού) αντίθετα προς τη βραδεία ροή του ποταμού. Η γραφική αυτή διαδρομή είναι τελείως άγνωστη στο ευρύ κοινό.

Στην δυτική λεκάνη δεσπόζει ο Ενιπεύς (παραπόταμος του Πηνειού). Αυτός έχει  το μεγαλύτερο μήκος και τα περισσότερα νερά στην δυτική λεκάνη, αλλά είναι σαφώς αδικημένος. Ο μικρότερος ποταμός Απιδιανός ενώνεται μαζί του και δίνει το όνομά του στην κοινή ροή μέχρι τον Πηνειό. Ο μόνος λόγος για αυτή την προτίμηση είναι ότι ο Απιδιανός (αλλιώς Φαρσαλίτης) περνάει από την πρωτεύουσα της επαρχίας, την Φάρσαλον. Οι κακές γλώσσες υποστηρίζουν γενικότερα ότι κάποιοι πρωτευουσιάνοι απαιτούν να προβάλλονται, ασχέτως αν είναι ενδεχομένως υποδεέστεροι.

Το 1995 αρχίσαμε να μελετάμε τις φωτογραφίες των μετεωρολογικών δορυφόρων. Μας έκανε τότε εντύπωση η εμφάνιση ανέφελων περιοχών σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδος. Οι περιοχές αυτές επισημάνθηκαν στο άρθρο "από το Dundoo με αγάπη" του Νοεμ. 1996 (τεύχος 30). Μια από τις περιοχές αυτές ήταν και η δυτική λεκάνη της Θεσσαλικής πεδιάδας. Τα κάτασπρα σύννεφα Cu δημιουργούσε το μεσημέρι η αστάθεια της ατμόσφαιρας, άφηναν πάντα κατάμαυρη την δυτική Θεσσαλία. Προφανώς εκεί υπήρχε καθοδική περιοχή, μια "μαύρη τρύπα" στις τότε ασπρόμαυρες φωτογραφίες.

Όταν αρχίσαμε να ερευνούμε την περιοχή επί τόπου, άρχισε να γίνεται προφανές ότι υπήρχε σαφές ανατολικό όριο στο φαινόμενο. Παρατηρούσαμε μια σειρά από μικρά Cu που σχηματίζονταν πάνω από την κεντρική λοφοσειρά που χωρίζει τις δύο λεκάνες του Θεσσαλικού Κάμπου.

Στα χρόνια που πέρασαν  από το 1995 αρχίσαμε να έχουμε πρόσβαση σε καλύτερες μετεωρολογικές φωτογραφίες. Οι σύγχρονες φωτογραφίες μας δίνουν ευκρίνεια 250 μέτρων (έναντι 5 χλμ των παλιών φωτογραφιών). Σε αυτές τις φωτογραφίες υψηλής ευκρίνειας η σειρά των μικρών Cu της κεντρικής λοφοσειράς μπορούν να ανιχνευθούν. Έτσι μπορούμε να ταυτίσουμε την θέση των νεφών που φωτογραφίζουμε από το έδαφος.

Επόμενο στάδιο ήταν να ερευνήσουμε την επιφανειακή ροή της αύρας μέσα στην περιοχή.

Η σαφέστερη εικόνα που αποκομίσαμε ήταν από την ΒΔ πλευρά της πεδιάδας. Η αύρα εκεί διευθύνεται από τον κάμπο προς τα βουνά κατά μήκος της κοίτης του Πηνειού.

 

 

Ξεκινάει κατά τις 10:00 στα Τρίκαλα και πνέει προς τα ανάντη του ποταμού μέχρι το βράδυ, οπότε στρέφεται σε καταβάτη που πνέει μέχρι το άλλο πρωί.

Στην Καλαμπάκα η αύρα προς τα ανάντη αρχίζει   κατά τις 12:00 το μεσημέρι. Το βράδυ κατά τις 22:00 επικρατεί απόγειος καταβάτης που φυσάει όλο το βράδυ μέχρι τις 12:00 την επόμενη ημέρα. Ακόμη δυτικότερα, στο Μουργκάνι, μας δίνουν την ίδια εικόνα :  η αύρα ξεκινάει προς τα επάνω κατά τις 14:00 και πνέει μέχρι τις 21:00 οπότε γυρίζει σε καταβάτη μέχρι  τις 14:00 της επόμενης ημέρας.

Τα νερά του Πηνειού προέρχονται από την γνωστή ορεινή διάβαση της Κατάρας, αλλά και από τα Χάσια όρη βορειότερα. Αυτή η λεκάνη απορροής έχει αρκετά μεγάλη επιφάνεια ώστε να δημιουργεί σημαντικές ημερήσιες και νυχτερινές αύρες. Αντιθέτως η Πίνδος νοτιότερα από την Καλαμπάκα είναι πιο απόκρημνη, πράγμα που δεν ευνοεί την δημιουργία εντόνων αυρών. Οι ημερήσιες αύρες από τον κάμπο προς τα βουνά υπάρχουν, αλλά είναι ασθενείς.

Στην περιοχή της Πύλης η ημερήσια αύρα ξεκινάει γύρω στις 10:00 και πνέει μέχρι τις 20:00 οπότε η ροή αντιστρέφεται και επικρατεί απόγειος καταβάτης. Ο βραδινός καταβάτης διαρκεί μέχρι τις 10:00 το άλλο πρωί. Την ίδια εικόνα παίρνουμε και λίγο πιο μέσα στον κάμπο, στην Λαζαρίνα.

Τελείως διαφορετική είναι η εικόνα της αύρας στο μέσον της πεδινής περιοχής. Εδώ δεν μπορούμε να ανιχνεύσουμε επικρατούσα ημερήσια αύρα. Όμως στη γραμμή Μεγάλα Καλύβια – Αγναντερό – Προάστιο – Πεδινό, φαίνεται ότι φθάνει ασθενέστατος ο βραδινός καταβάτης του Πηνειού.

Για τους ημερήσιους ανέμους, η πρώτη αναφορά των κατοίκων είναι πάντα ο Λίβας. Είναι αυτός ο ξηρός άνεμος (συνήθως ανοιξιάτικος) που κατά το τραγούδι "καίει τα σπαρτά". Πρόκειται για δυτικό καταβάτη άνεμο foen από την Πίνδο. Για το καλοκαίρι όμως οι γνώμες διίστανται, με μοναδική συμφωνία την αφόρητη ζεστη.

Στις πλαγιές της Πίνδου από την Καρδίτσα μέχρι την Καλαμπάκα έχουμε δραστηριότητα παραπέντε, της οποίας την πείρα μας ανέπτυξε ο Σπύρος Νασιόπουλος.

Σε όλους τους τόπους απογειώσεως (Πορτίτσα, Αγ. Γεώργιος, Ελληνόπυργος) οι ανοδικές κινήσεις που ενεργοποιούν την αύρα γίνονται εκμεταλλεύσιμες κατά τις 12:00. Αυτό σημαίνει ότι τότε παρουσιάζονται ανοδικές ταχύτητες άνω του 1,5 μ/δλ. Η αύρα είναι άνεμος ανατολικός, είναι εντονότερη κατά τις 13:30 και χαρακτηρίζεται γενικώς ως ασθενής. Η βάσεις νεφών πάνω από τις κορυφές βρίσκεται συνήθως  περί τα 2000μ.

Ανατολικότερα των Τρικάλων, στην απογείωση Νεοχωρίου (την αρχαία Οιχαλία) η αύρα ξεκινάει περί της 11:00 και πνέει συνεχώς μέχρι τις 19:00 το βράδυ.

Το ταξίδι Καρδίτσα – Καλαμπάκα, κατά μήκος της επιμήκους πλαγιάς του Κερκετίου (Κόζιακα), είναι εύκολο. Όταν όμως βρεθεί κανείς στα πεδινά προς τα Μετέωρα (πανω από τον Πηνειό) η ΝΑ ροή της αύρας γίνεται έντονη. Πηγαίνει κανείς εύκολα στα Μετέωρα, αλλά γυρίζει δύσκολα από αυτά.

Οι θέσεις απογειώσεως βρίσκονται σε ύψος τάξεως των 500μ πάνω από την πεδιάδα. Στο ύψος αυτό, ήδη κατά τις 16:00-17:00 αρχίζουν οι εσπερινές καθοδικές κινήσεις που απαγορεύουν τις απογειώσεις. Ειδικότερα στον Ελληνόπυργο, για αδιευκρίνιστο λόγο, οι καθοδικές κινήσεις αρχίζουν νωρίτερα (από τις 15:00).

Ξεκινώντας από την Καρδίτσα, δοκιμάσαμε να ανιχνεύσουμε αύρες  στην νότια περιοχή του δυτικού Θεσσαλικού Κάμπου. Και εδώ δεν μπορέσαμε να αποκτήσουμε εικόνα για τις ημερήσιες αύρες. Στην περιοχή Ζαΐμη – Καλλιφώνι οι πληροφορίες μας συμφωνούν μόνο για κάποιο νυχτερινό ΝΔ καταβάτη από τα κοντινά βουνά.

Το κέντρο της "μαύρης τρύπας" μοιάζει να είναι το τρίγωνο Φίλια – Καππαδοκικό – Σοφάδες. Εδώ δεν μπορέσαμε να συγκεντρώσουμε καμία σαφή πληροφορία για κάποια καλοκαιρινή αύρα, ημερήσια ή νυκτερινή.

Η προσωπική μας εικόνα από το κέντρο του κάμπου είναι άπνοια για το πρωί και τοπικά ξεσπάσματα κατά το απόγευμα. Πρόκειται μάλλον για τοπικά ανοδικά που ενεργοποιούνται από την απογευματινή αστάθεια και προκαλούν περιορισμένους επιφανειακούς ανέμους. Ταξιδεύοντας στην πεδιάδα, μπορεί να συναντήσει κανείς κάπου τοπικό νοτιά και ένα χιλιόμετρο αργότερα τοπικό βοριά. Προφανώς πρόκειται για τοπική θερμική δραστηριότητα.

Η θερμική δραστηριότης της κεντρικής περιοχής του κάμπου δεν φθάνει στο ύψος της βάσεως των νεφών. Τα θερμικά είναι "μπλε". Έτσι χαρακτηρίζονται από τους ανεμοπόρους θερμικά ανοδικά ρεύματα που δεν επιστέφονται από νέφη cumulus. Αυτό δημιουργεί τη "μαύρη τρύπα".

Η εικόνα της θερμικής δραστηριότητας είναι πολύ χαρακτηριστικότερη όταν φθάσει κανείς στην περιοχή των κεντρικών λόφων. Πάνω από τους λόφους, είναι καταφανής η ανοδική δραστηριότης από μια γραμμή cumulus που τους επιστέφουν (φωτ.1 & 2).

 

(φωτ.1) η φωτογραφία σκοπεύει στο κέντρο της "μαύρης τρύπας" - ο ορίζοντας ανιχνεύεται από το Βορρά (Ν) προς Νοτιοανατολικά (SE) - η σειρά των σωρειτών (Cumulus – Cu) εμφανίζεται γύρω στο μεσημέρι στη σειρά των λόφων στην Ανατολή (Ε)

 

(φωτ. 2) η ίδια σειρά των σωρειτών πέρα από τους κεντρικούς λόφους όπως φαίνονται από το Νότο (S)

Ο ανεμοπόρος Ντίνος Αυγερινός που πετάει επί πολλά χρόνια από την Ν. στη Β. Ελλάδα, μας πληροφορεί ότι στα βουνά δυτικά του κάμπου οι βάσεις νεφών βρίσκονται συνήθως σε ύψος 2000-2500μ. Στην κεντρική λοφοσειρά οι βάσεις βρίσκονται περί τα 500μ. χαμηλότερα.
Στα χωριά Δοξαράς, Αγ. Γεώργιος, Κυπάρισσος, Αγ. Παρασκευή οι κάτοικοι μας ανέφεραν απογευματινές αύρες διαφορετικών κατευθύνσεων. Οι κατευθύνσεις ήταν αυτές που διαπιστώναμε και οι ίδιοι και ήταν, την ίδια ώρα, τελείως διαφορετικές για γειτονικά χωριά.
Θα έμπαινε κανείς στο πειρασμό να υποστηρίξει ότι στους λόφους αυτούς υπάρχει κάποιο τυπικό σύστημα ανοδικών ρευμάτων. Κάποια ανοδικά ρεύματα μπορεί να έχουν μόνιμες θέσεις και να δημιουργούν μόνιμες τοπικές μικροαύρες. Αυτή όμως είναι μόνο μια υπόθεση που αξίζει να ερευνηθεί λεπτομερέστερα.
Οι κεντρικοί λόφοι δεν είναι βραχώδεις, αλλά είναι ήπιοι χωματόλοφοι που καλλιεργούνται πλήρως με σιτηρά. Μοιάζουν ιδανικοί για υπερελαφρές ανεμοπορούσες συσκευές. Αντιθέτως οι γύρω πεδινές περιοχές αρδεύονται με σύγχρονα βαριά αρδευτικά συγκροτήματα. Οι προσγειώσεις εκεί, στις ποικίλες καλλιέργειες, χρειάζονται προσεκτική επιλογή.
Αφήνοντας την κεντρική λοφοσειρά, ερχόμαστε στα νότια όρια του κάμπου. Εδώ εμφανίζονται και πάλι αύρες. Στον Κέδρο η ημερήσια αύρα είναι ΒΑ και εισχωρεί στο φαράγγι του Σμόκοβου. Πολύ ασθενέστερη είναι η Β-ΒΑ αύρα στην γραμμή Λεοντάρι – Γαβράκια – Εκκάρα, όπου αναφέρονται και βραδινοί δροσεροί καταβάτες. Η ημερήσια αύρα της περιοχής αυτής φθάνει στα ΒΔ όρια της λεκάνης της Ξηνιάδος.
Η "μαύρη τρύπα" της Θεσσαλίας αφορά μόνο τη δυτική λεκάνη απορροής. Ανατολικότερα από την κεντρική λοφοσειρά, δηλαδή ανατολικότερα από την κεντρική γραμμή Δομοκός – Ελασσόνα, τα συστήματα αυρών διαφέρουν πολύ. Η μελέτη όμως της περιοχής αυτής βρίσκεται ακόμη υπό εξέλιξιν.

Κ. Πικρός